اقتصاد مقاومتی الگویی است که چند سالی به عنوان راهبرد اقتصادی مطرح شده است. این الگو در حال تبدیل به یک گفتمان غالب در فضای اقتصاددانان کشور است. به منظور واکاوی ریشه های مشکلات اقتصادی کشور و راهکارهای اقتصاد مقاومتی برای حل آنان به سراغ "مجتبی ضمیری" کارشناس اقتصادی کشور رفتیم. وی در موسسه مطالعات اقتصادی، در حوزه اقتصاد مقاومتی مطالعات زیادی داشته است. ضمیری مشکلات اقتصادی کشور را ناشی از بنگاه داری بانکها و سودآور بودن فعالیت های غیر مولد می داند. وی در طول مصاحبه به واکاوی این موارد و راه حل های کمک به تولید پرداخته است. متن کامل گفت و گو در ادامه می آید:
- به نظر شما مشکلات ساختار اقتصاد ایران کدامند و چگونه اقتصاد مقاومتی می تواند بر این مشکلات غلبه کند؟
بخش عظیمی از مشکلات ساختاری اقتصاد ایران را، مقام معظم رهبری در موضوع اقتصاد مقاومتی مطرح نموده اند. ایشان در سال ۱۳۹۳ در سخنرانی صحن رضوی فرمودند که اگر بخواهیم هرمی برای مشکلات ساختاری اقتصاد ایران ترسیم کنیم که قاعده ای داشته باشد و اگر این قاعده تکان بخورد ساخنارهای نیز به لرزه می افتند، این قاعده شامل دو بخش است. دو مشکل عمده که قاعده اقتصاد ایران را مورد تزلزل قرار می دهند. به نظر بنده اول نظام اقتصاد غیر مولد است. یعنی پرداختن و زیاد شدن حجم قسمت غیر مولد اقتصاد ایران، که شامل معاملات دلالی و امثال آن می شود و هم بخش هایی از بازارهای ثانویه بورس و اوراق بهادار که مورد مدیریت قرار نمی گیرد. دوم ارتباط نظام مالی و پولی است که نهاد برجسته و نمود آن بانک ها هستند. به نظر می رسد این دو مورد که امسال نیز مقام معظم رهبری در سخنرانی نوروز ۹۴ بازهم به آنها اشاره کرد، موارد مهمی هستند که بخش عظیمی از مشکلات ساختاری اقتصاد ایران را تشکیل می دهند و شاید یکی از موانع تحقق اقتصاد مقاومتی نیز باشد.
- جایگاه تولید در اقتصاد مقاومتی چیست و بخش غیر مولد چگونه تولید را تهدید می کند؟
بخش غیر مولد، که بخش عظیمی از اقتصاد ایران را تشکیل می دهد، بخشی است که قاعدتا هدف اصلی و عمده آن، تولید نیست. اگر سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی (۲۴ بند) را ملاحظه بفرمایید تأکید جدی بر بحث تولید دارد که می توان آن ها را در سه دسته جای داد. قسمت اول بخش ذهنی یا به عبارتی چارچوب ها و مبانی علمی پرداختن به اقتصاد مقاومتی است با کلید واژه تولید، که شامل آماده کردن نظام علمی کشور برای ورود به تولید است. در موارد میانی بستر سازی به لحاظ ساختاری و در بخش های انتهایی زمینه سازی فرهنگی برای دستیابی به تولید بحث می شود. اگر بنده بخواهم خلاصه ای از سیاست های اقتصاد مقاومتی را بیان کنم، آن بخش تولید است. حال انچه که قاعدتا مانع رشد بخش تولید می شود، رشد بی رویه بخش غیر مولد است. بخشی که مقابل تولید می ایستد. لذا این بخش، یعنی بخش غیر مولد اقتصاد، دارای اهمیت ویژه ای است. متاسفانه حجم این بخش به شدت زیاد شده است. در دوره های سازندگی حجم زیادی از فعالیت های اقتصادی کشور سمت بخش واقعی یا بخش تولیدی کشور رفت به این معنا که به سخت افزار اقتصاد توجه می شد. اما بعدها کم کم همین توجه به تولید نیز متوقف شد تا زمانیکه که دولت دهم و یازدهم دوباره یک اهتمام جدی به بخش واقعی اقتصاد ایران پیدا کردند. یعنی تلاشی برای زیرساخت سازی، بستر سازی.
- بخش غیر مولد با چه مکانیزمی بر اقتصاد تأثیر منفی می گذارد؟
در بخش غیر مولد، دو دسته از افراد وجود دارند و منتفع می شوند. دسته اول افرادی صاحب سرمایه نیستند و دسته دوم کسانی که دارای تخصص نیستند. کسانی که نه صاحبان سرمایه هستند به معنای اینکه سرمایه آن ها مبنای تولید قرار بگیرد و نه نیروی کار متخصص هستند، در بخش های غیر مولد مشغول به کار هستند. نتیجه آن هم گسترش معاملات و معادلات دلالی در اقتصاد ایران است. به نظر می رسد حجم عظیمی از سرمایه کشور را به سمت اقتصاد غیر مولد رفته است که در نتیجه آن تولید ضعیف می شود.
- نظام بانکی را به عنوان دومین عامل تزلزل اقتصادی معرفی کردید. توضیح بیشتری در این باره بفرمایید.
یکی از مسائل ما بخش بانکداری است. مسائلی که در بانکداری وجود دارد مفصل است یعنی از خود ساختار بانک و نظام بانکی تا برسد به عملیات بانکی و معاملات و معادلات بانکی کوچک و خردی که دارد در کشور انجام می گیرد. بانک اگرچه که یک واسطه گر مالی به لحاظ تعریفی است اما در اقتصاد ایران عملا یک بنگاه اقتصادی است. نکته اینجاست که این بنگاه اقتصادی در بخش تولید حضور ندارد و حضورش بیشتر در عرصه هایی با همین عنوان غیر مولد و دلالی است. سرمایه بانک ها بیشتر صرف بخش غیر مولد می شود و خود بانک ها هم با اسم بانک در این حوزه ها ورود می کنند و حوزه های تولید خیلی تقویت نمی شود.
شما می بینید در بخش اقتصاد مقاومتی مقام معظم رهبری و کسانی مثل دکتر زریباف، دکتر عبدالملکی و دکتر پیغامی که در این حوزه دستی دارند تألیفات و موضوعاتی که مطرح می کنند ناظر به همین مطلب است. به عنوان مثال تعریف "جهادی"، "مردم نگر بودن"، "درون زا" و "برون نگر"که در اقتصاد مقاومتی مطرح می شود همه ناظر به موضوع تولید است. لذا بانکداری با شرایط فعلی و حجم عظیم اقتصاد غیر مولد، مشکلات ساختاری اقتصاد ایران هستند.
- آیا اقتصاد مقاومتی در شرایط تحریمی معنا پیدا می کند؟
اگر ما بخواهیم حرکتی در جهت مقاوم سازی اقتصاد داشته باشیم، به این معنا نیست که اقتصادی مقاوم در برابر تحریم داشته باشیم چون مفهوم اقتصاد مقاومتی فراتر از تحریم است، یعنی اقتصادی که مطمئن باشد. نه اقتصادی منفعل در برابر تحریم که بگوییم هر کجا که تحریم شدیم برویم آنجا ترمیم کنیم. خیلی ها در ادبیات اقتصاد مقاومتی از این باب وارد شده اند که جاهایی که ما تحریم شدیم یا پایشان رو روی گلوی ما گذاشته اند ما به آن جا بپردازیم. اگر بخواهیم به مفهوم صحیح اقتصاد مقاومتی بپردازیم باید به ارتباط آن با مفهوم "جهادی" توجه کنیم. خود معنای مقاومت در عملکرد، ابلاغ سیاست ها و اجرایی شدن آن ها موضوع مهمی است.
- راهکار های اقتصادی مقاومتی برای حمایت از تولید چیست؟
عرصه تولید ملی همانطور که عرض کردم دو بخش عمده دارد. یعنی یک بخش عمده به نام سرمایه که باید به آن توجه شود و دیگری نیروی کار. این دو مهمترین بخش هایی هستند که باید در تولید به آن ها توجه شود. یعنی اگر بخواهد برنامه، سیاست و راهبردی در راستای ارتقای تولید طراحی شود باید متوجه این دو حوزه باشد. دلیل اصلی سرمایه گذاری یک سرمایه دار در تولید، کسب سود است. لذا اگر اقتصاد مقاومتی بخواهد به عرصه تولید بپردازد، باید از ورود سرمایه گذار به عرصه های دارای سودآوری پایین حمایت کند. یعنی سرمایه دار وقتی بررسی می کند که در این زمینه که می خواهد وارد شود تولید و سودآوری کم است، سرمایه اش را به آن سمت نمی برد و سرمایه سمت امور غیر مولد می رود، اینجا باید بحث حمایت مطرح شود.
- به نظر می رسد دلالی و واردات اغلب کالاها، رونق شان را مدیون عدم حمایت دولت از تولید هستند.
دقیقا همین طور است. چون سودآوری بالایی دارند. یعنی سرمایه دار پیگیر سود خودش است و این امر مذمومی نیست و خوب هم هست. در اقتصاد این طبیعی است که یک فرد به دنبال سود باشد. اما باید عرصه سودآوری را در زمینه های تولید که این ویژگی ها را داشته باشد؛ مردم بنیاد باشد یعنی از توان و ظرفیت داخلی استفاده کند، بتواند توان و ظرفیت های استانی را تحریک کند. مثلا در این سال های اخیر خیلی به کشاورزی پرداخته نشده است و صنعت را بیشتر تقویت کرده اند با اینکه ما مزیت های خیلی جدی در عرصه کشاورزی هم در زمینه غلات و هم سایر حوزه های کشاورزی داریم. کسی که سرمایه دارد است به معنای عام یعنی دارای زمین است یا عرصه سرمایه گذاری اش در زمینه کشاورزی بوده است وقتی می بیند سودآوری اش کم است، در این حوزه فعالیت نمی کند. همانطور اگر تحقیق بفرمایید الان خیلی از سرمایه گذاری ها از زمینه کشاورزی به بخش های غیر مولد انتقال پیدا کرده است. لذا یکی از راهبرد ها این است که از سرمایه گذاری در حوزه کشاورزی حمایت جدی بشود.
- حمایت از تولید می تواند از طریق مالیات بستن بر سرمایه گذاری های غیر مولد نیز انجام گیرد. شما موافقید؟
همین طور است. البته مالیات گذاری هم باید دارای یک نظام مشخص باشد. یعنی خود مالیات گذاری بر نظام های غیر مولد باعث نشود که این سرمایه دوباره راهکار دیگری پیدا کند. چون رویکردهای سلبی اگر ایجاب در کنار ان ها نباشد باعث می شود برای رسیدن به همان هدف راهکارهای دیگری پیدا شود. یعنی روزنه های دیگری از فعالیت های غیر مولد ایجاد شود. لذا ما در اقتصاد کشور برای نیل به اقتصاد مقاومتی باید بیشتر به سراغ زمینه های ایجابی برویم تا زمینه های سلبی.
اگر شما در واردات یا امور دیگر غیر مولد سد راه شوید، طرف مقابل روزنه ای دیگر پیدا می کند. البته واردات به معنای عام خود غیر مولد نیست اما اینجا منظور واردات در حوزه های غیر مولد است. بنابراین اگر ما بخواهیم جلوی امور غیر مولد را بگیریم نگاه ایجابی به نظر مناسب تر می رسد. هرچند دشوار تر نیز هست اما بهره وری و کارکرد نگاه ایجابی خیلی بیشتر است.
شایان ذکر است هفته آینده همایش تحت عنوان "اقتصاد سیاسی؛ از انفعال تا اقتدار" با هدف گفتمان سازی اقتصاد مقاومتی برگزار خواهد شد. یکی از محورهای این همایش، نسبت اقتصاد مقاومتی و اقتصاد ملی است. همایش مذکور در ۲۶ خرداد ماه در محل سالن همایش های صدا و سیما برگزار خواهد شد.
منبع: تسنیم
