پایگاه خبری تحلیلی بانک مردم: به گفته رئیس کمیسیون صنعت پرداخت سازمان نظام صنفی رایانه‌ای، شمارش صرف «تعداد» و «مبلغ» تراکنش‌ها، شرکت‌های کم‌کیفیت و پرریسک را پاداش می‌دهد و در مقابل، شرکت‌های نوآور و سالم را نادیده می‌گیرد.
به گزارش بانک مردم، در حالی‌که گزارش‌های رسمی شاپرک از رشد چشمگیر تراکنش‌های کارتی در تابستان ۱۴۰۴ خبر می‌دهند، احمد پیشگاه‌زاده، رئیس کمیسیون صنعت پرداخت سازمان نظام صنفی رایانه‌ای معتقد است این شاخص‌ها تصویر دقیقی از واقعیت عملکرد صنعت پرداخت ارائه نمی‌کنند. او می‌گوید شمارش صرف «تعداد» و «مبلغ» تراکنش‌ها، شرکت‌های کم‌کیفیت و پرریسک را پاداش می‌دهد و در مقابل، شرکت‌های نوآور و سالم را نادیده می‌گیرد. در این گفت‌وگو، پیشگاه‌زاده با تکیه بر داده‌های سه‌ماهه تیر تا شهریور ۱۴۰۴، دلایل ناکافی‌بودن مدل فعلی و ضرورت حرکت به‌سوی رتبه‌بندی چندبعدی را تشریح می‌کند.
در تابستان ۱۴۰۴ چه روندی در شبکه پرداخت مشاهده شد و چرا معتقدید شاخص‌های فعلی گمراه‌کننده‌اند؟
در سه‌ماهه تابستان، شبکه پرداخت کشور رشد کمی قابل‌توجهی را تجربه کرد. تعداد تراکنش‌ها از حدود ۴٫۷۱۲ میلیارد در تیر به ۵٫۰۳۴ میلیارد در شهریور رسید و ارزش اسمی تراکنش‌ها از ۱۷٬۰۳۹ هزار میلیارد ریال به نزدیک ۱۸٬۸۶۳ هزار میلیارد ریال افزایش یافت. اما وقتی به شاخص‌های کیفیت نگاه می‌کنیم، تصویر متفاوتی به دست می‌آید.
در همین بازه، نرخ موفقیت تراکنش‌ها بین ۹۲ تا ۹۳ درصد نوسان داشت، به این معنا که فقط در شهریور حدود ۳۶۹ میلیون تراکنش ناموفق ثبت شده است. اگر رتبه‌بندی شرکت‌ها تنها براساس تعداد و مبلغ تراکنش انجام شود، شرکتی که به اتکای چند پذیرنده پرتراکنش شاخص‌های خود را بالا می‌برد، بدون توجه به کیفیت سرویس پاداش می‌گیرد. در مقابل، شرکت‌هایی که عملکرد بهتری در کیفیت و ثبات دارند اما کوچک‌ترند، رتبه از دست می‌دهند.
تفاوت سهم بازار PSPها در شاخص‌های تعدادی و مبلغی چه اهمیتی دارد؟
در مرداد ۱۴۰۴، به‌پرداخت ملت و پرداخت الکترونیک سامان از نظر سهم بازار در صدر بودند، اما وقتی سهم تعدادی و مبلغی را جداگانه بررسی می‌کنیم، تفاوت‌های معنی‌داری دیده می‌شود. برای مثال، اختلاف میان سهم تعدادی و مبلغی این دو شرکت به‌ترتیب حدود ۰٫۱۵ و ۱٫۸۹ درصد بود.
در سطح کل شبکه، ابزار کارتخوان فروشگاهی حدود ۸۸٫۴۷ درصد از کل تراکنش‌ها را در اختیار دارد، در حالی که ابزار اینترنتی ۱۱٫۴۸ درصد و USSD فقط ۰٫۰۵ درصد را تشکیل می‌دهد. بنابراین شرکت‌هایی که تمرکزشان بر پذیرش اینترنتی است، در مدل فعلی عملاً کم‌نمایی می‌شوند و رتبه‌شان با واقعیت تطابق ندارد.
وضعیت ابزارها در تیر و شهریور چه تصویری از کارایی شرکت‌ها می‌دهد؟
در تیرماه، به‌پرداخت ملت بیشترین سهم مبلغی را در هر سه ابزار اصلی داشت، درحالی‌که دماوند کارت الکترونیک پایین‌ترین سهم را ثبت کرده بود. این نشان می‌دهد که صدرنشینی در رتبه‌بندی کل، الزاماً به معنای تنوع ابزار یا کارایی در تمام کانال‌ها نیست. برخی شرکت‌ها تک‌ابزاری قوی هستند.
در شهریور، جابه‌جایی‌های قابل‌توجهی رخ داد؛ مثلاً تجارت الکترونیک پارسیان در ابزار USSD رشد داشت، در حالی که به‌پرداخت ملت در ابزار اینترنتی کاهش ۳٫۳۱ واحد درصدی تجربه کرد. این تفاوت‌های ابزارمحور در مدل دوشاخصی فعلی دیده نمی‌شود و همین باعث می‌شود تصویر واقعی از پویایی رقابتی بازار از دست برود.
چرا کیفیت خدمات و ریسک باید در رتبه‌بندی لحاظ شود؟
در مرداد حدود ۴٫۸۲۶ میلیارد تراکنش ثبت شد که ۳۴۷ میلیون از آن‌ها خطادار یا ناموفق بودند. ۹۱ درصد خطاها از نوع کاربری بود؛ یعنی رمز اشتباه یا کمبود موجودی، و تنها سهم کوچکی به خطاهای صادرکنندگی، پذیرندگی و شاپرکی تعلق داشت.
در شهریور با وجود افزایش تعداد تراکنش‌ها به بیش از ۵ میلیارد، حدود ۳۶۹ میلیون رخداد ناموفق ثبت شد. این ارقام نشان می‌دهد کیفیت سرویس و ریسک عملیاتی باید وزن قابل‌توجهی در رتبه‌بندی داشته باشند. PSPهایی که نرخ موفقیت بالاتر، پایداری بهتر و تجربه کاربری بهتری دارند، باید جایگاه بالاتری بگیرند، نه صرفاً آن‌هایی که تراکنش بیشتری پردازش می‌کنند.
نقش شاخص تمرکز بازار (HHI) در این تحلیل چیست؟
شاخص HHI یا همان شاخص تمرکز بازار، یکی از ابزارهای کلیدی در تحلیل رقابت است. داده‌های تیر و شهریور ۱۴۰۴ نشان می‌دهد تمرکز در برخی ابزارها مانند کارت هدیه افزایش یافته، در حالی که در کارت‌های برداشت و اعتباری کاهش داشته است.
اگر یک PSP سهم بالایی را در ابزاری خاص در اختیار بگیرد، این الزاماً نشانه برتری نیست؛ ممکن است به معنای انحصار و ریسک رقابت‌زدایی باشد. بنابراین رتبه‌بندی باید نسبت به تمرکز بازار حساس باشد و به جای پاداش دادن به انحصار، رقابت سالم را تشویق کند.
در نهایت، چه نقشه‌راهی را برای رگولاتور و شاپرک پیشنهاد می‌کنید؟
گام نخست این است که سند روش‌شناسی رتبه‌بندی به‌روزرسانی شود و شاخص‌هایی مانند کیفیت، ریسک، تمرکز بازار و ارزش حقیقی به آن افزوده شود.
در گام دوم، داده‌های تفکیکی باید به‌صورت عمومی منتشر شود تا شفافیت بالا برود و رتبه‌بندی ابزارمحور در دسترس همه قرار گیرد.
گام سوم، اصلاح نظام مشوق‌هاست؛ بخشی از کارمزدها باید به بهبود کیفیت و کاهش خطا اختصاص یابد تا شرکت‌ها انگیزه واقعی برای ارتقای سرویس داشته باشند.
در ادامه، لازم است شاخص HHI برای هر ابزار و سرویس به‌صورت ماهانه گزارش شود تا در صورت افزایش تمرکز، سیاست‌های اصلاحی اجرا شود.
در گام پایانی نیز باید گزارش‌ها از نظر تورم‌زدایی اصلاح شوند تا «مبالغ حقیقی» در کنار «مبالغ اسمی» منتشر شود. این کار از برداشت‌های اشتباه جلوگیری می‌کند و تصویر واقعی‌تری از رشد صنعت ارائه می‌دهد.
جمع‌بندی شما از تحلیل تابستان ۱۴۰۴ چیست؟
تابستان امسال با ثبت بیش از پنج میلیارد تراکنش در شهریور، ظرفیت بالای شبکه پرداخت کشور را نشان داد. اما همین داده‌ها بیانگر چالش‌هایی نیز هستند. شاخص‌های کیفیت، تمرکز بازار، تفاوت ابزارها و اثر تورم، همگی ثابت می‌کنند که مدل دوشاخصی فعلی کافی نیست. اگر هدف سیاست‌گذار ارتقای کیفیت، نوآوری و رقابت سالم است، باید چارچوب چندبعدی وزن‌دار را جایگزین کند؛ چارچوبی که برنده را نه بر اساس «تعداد بیشتر»، بلکه بر پایه «کیفیت بهتر و خدمت منصفانه‌تر» مشخص می‌کند.
منبع: شاپرک
